In 2026 of 2027 komt er naar verwachting een algemeen Europees PFAS-verbod. Zoals het er nu naar uitziet, zal dat weinig directe gevolgen hebben voor de agrarische sector. Voor gewasbeschermingsmiddelen en biociden geldt namelijk een uitzondering.
De maatschappelijke bezorgdheid over PFAS neemt toe. Daarom dienden vijf landen in 2023 een voorstel in voor een Europees totaalverbod op de productie, verkoop en het gebruik van PFAS. Initiatiefnemers waren Nederland, Duitsland, Denemarken, Zweden en Noorwegen.
Andere wettelijke kaders
De agrarische sector heeft met name te maken met PFAS die zijn toegepast in gewasbeschermingsmiddelen, biociden (ongediertebestrijding) en diergeneesmiddelen. PFAS als werkzame stof in deze middelen valt echter buiten het algemene Europese PFAS-verbod omdat de toelating van die middelen verloopt via andere wettelijke kaders waarbij veiligheid voor mens, dier en milieu wordt meegewogen in het toelatingsbesluit.
PFAS (per- en polyfluoralkylstoffen) is een groep chemische stoffen die slecht afbreken en die risico’s kunnen opleveren voor mens en milieu. Ze worden ook wel ‘forever chemicals’ genoemd. PFAS zijn water-, vet- en vuilafstotend en sommige zijn tevens brandwerend. Onder de naam PFAS vallen duizenden verschillende stoffen, waaronder PFOS, PFOA en GenX-stoffen. Sinds november 2024 staan alle PFAS in Nederland op de lijst met ‘zeer zorgwekkende stoffen’. Voor deze stoffen geldt een minimalisatieplicht: bedrijven moeten voorkomen dat ze PFAS uitstoten naar lucht en water.
Er zijn in gewasbeschermingsmiddelen 25 werkzame stoffen toegelaten met een PFAS-verbinding. Uit informatie van het ministerie van Landbouw Visserij, Voedselzekerheid en Natuur (LVVN) blijkt dat er 105 toegelaten gewasbeschermingsmiddelen (10 procent van het totaal) en 3 biociden (1 procent) zijn met een werkzame stof die onder de definitie van PFAS valt.
Daarnaast kunnen gewasbeschermingsmiddelen en biociden hulpstoffen bevatten, die bijvoorbeeld de hechting, verdeling of opname van de werkzame stof verbeteren. Hulpstoffen die onderdeel zijn van de formulering, zijn wél onderdeel van het restrictievoorstel, het PFAS-verbod. Die zullen worden uitgefaseerd. Er zijn vijf toegelaten gewasbeschermingsmiddelen en één biocide met PFAS als hulpstof. In die gevallen moet de fabrikant op zoek naar een PFAS-vrije hulpstof, of het middel van de markt halen.
Schadelijk afbraakproduct
Recentelijk wordt er in het conceptverbod ook gekeken naar afbraakproducten van PFAS uit gewasbeschermingsmiddelen met een fluoratoom. Als die middelen in de bodem worden afgebroken, kan er trifluorazijnzuur (TFA) overblijven. Ook TFA valt onder de definitie van PFAS. Die fluorverbinding is uitermate sterk, en wordt niet verder afgebroken in het milieu. Als trifluorazijnzuur in het grondwater terechtkomt, kan dat uiteindelijk schadelijke gevolgen hebben voor de voortplanting, zowel van dieren als van mensen.
De aandacht voor dit afbraakproduct TFA is relatief nieuw, volgens woordvoerder Hans van Boven van het Ctgb, het College voor de toelating van gewasbeschermingsmiddelen en biociden. Het Cgtb onderzoekt op dit moment tientallen middelen op de mate waarin die metaboliseren tot TFA. De uitkomsten van het onderzoek worden eind dit jaar verwacht. “Niet alle stoffen met een fluorverbinding hoeven te leiden tot TFA. Maar als het gehalte hoog is, dan heeft dat waarschijnlijk wel gevolgen”, verwacht Van Boven.
De NVWA test commerciële eieren steekproefsgewijs op PFAS en vindt daar geen overschrijdingen van de norm. Ook bij eieren van biologische vrije-uitloopkippen blijven de gehaltes PFAS onder de norm. De oorzaak van het verschil tussen hobbykippen en andere vrije-uitloopkippen is nog bron van onderzoek door het RIVM.
Caring Farmers, Urgenda en Herenboeren lieten onderzoek doen naar eieren van kleinschalige commerciële pluimveehouders, tot 249 kippen – bijvoorbeeld bedrijven met een verrijdbare kippenuitloop op gras. Bij 27 van de 28 bedrijven lag de PFAS-waarde onder de norm.
Het is nog te vroeg om daarop vooruit te lopen, maar het kan bijvoorbeeld betekenen dat de toelating van een middel wordt aangepast, of eventueel volledig wordt ingetrokken. De Efsa, de Europese voedselveiligheidsautoriteit, werkt aan een nieuwe norm voor TFA.
Beperkte gevolgen
Zoals het er nu naar uitziet, zijn de gevolgen van het concept-PFAS-verbod voor de agrarische sector voor wat betreft middelengebruik niet al te groot. “Maar: PFAS is overal aanwezig, ook bijvoorbeeld in technische installaties, elektronische apparatuur en smeermiddelen die worden gebruikt op het boerenerf. Denk aan kunststof afdichtringen in een melkrobot”, schetst Richard Luit. Hij is hoofd van bureau Reach (onderdeel van het RIVM) dat meeschrijft aan het Europese PFAS-verbod.
In hoeverre ben je als boer verantwoordelijk voor PFAS in de producten die jouw erf verlaten? Sinds 2023 gelden er Europese maximumlimieten voor PFAS in een aantal levensmiddelen. Het gaat vooralsnog om vlees van varkens, rundvee, schapen en pluimvee, vis en eieren. De NVWA controleert steekproefsgewijs of de limieten niet worden overschreden. Voor andere levensmiddelen (groenten, fruit, graan) zijn echter nog geen maximumgehaltes vastgesteld, meldt de NVWA. Daarvoor moet eerst nog meer onderzoek worden gedaan.
Veehouders die vermoeden dat hun dieren in (mogelijk) besmette gebieden hebben gegraasd, doen er goed aan om ze eerst te laten screenen, voordat ze naar het slachthuis gaan. Dit om problemen te voorkomen zoals gebeurde met het vlees van runderen die hadden gegraasd in het Verdronken land van Saefthinge in Zeeuws-Vlaanderen. Dat vlees bevatte te hoge concentraties PFAS.
Veehouders zijn er zelf verantwoordelijk voor dat alleen dieren naar het slachthuis worden gebracht die geschikt zijn voor menselijke consumptie. PFAS kan worden gemeten via bloedonderzoek. Voor runderen geldt een richtwaarde van maximaal 2,5 microgram PFOS (een type PFAS) per liter bloedplasma. Voor schapen is de richtwaarde in ontwikkeling, aldus de NVWA.
Volgens Luit wordt er in het PFAS-verbod wel degelijk rekening gehouden met de levensduur van noodzakelijke technische toepassingen in bijvoorbeeld trekkers. “We werken met lange transitieperiodes van minimaal twaalf jaar, tot in sommige gevallen zelfs wel twintig of dertig jaar, als je rekening houdt met servicecontracten en de beschikbaarheid van reserveonderdelen voor technische installaties”, zegt hij geruststellend. Pas aan het einde van de levensduur moet er worden overgegaan op techniek zonder PFAS. Anderzijds geldt voor smeermiddelen met teflon (PTFE-spray, WD40-droogspray) dat die waarschijnlijk wel snel verboden gaan worden, zodra het PFAS-verbod ingaat.
Iedereen in Nederland heeft meerdere soorten PFAS in het bloed. En bij vrijwel iedereen is die hoeveelheid hoger dan de gezondheidskundige grenswaarde. Dat blijkt uit het eerste landelijke onderzoek van het RIVM.
Het RIVM testte afgelopen jaar 1.500 bloedmonsters uit 2016 en 2017 op de aanwezigheid van 28 soorten PFAS. In bijna alle bloedmonsters werden minimaal zeven typen PFAS gevonden. De meest gevonden stof is PFOS, gevolgd door PFOA. Vijf van de onderzochte stoffen werden bij niemand aangetroffen.
Mensen kunnen contact met PFAS bijna niet voorkomen. Deze persistente stoffen zitten in heel Nederland in de bodem, net als in voedsel en drinkwater. Het Voedingscentrum adviseert om gevarieerd te eten om minder PFAS binnen te krijgen.
